14. Een aanmoedigingsapplaus

Beste Gerard

Vandaag las ik een hoopgevend bericht in de krant. De enige vrouw in het KPN- bestuur, mevrouw Smits-Nusteling stapt op. Zij kan zich niet vinden in de wijze van besluitvorming en de aansturing van het bedrijf in de nieuwe topstructuur. Nu bedoel ik met het hoopgevende niet dat zij dit vindt, maar wel de manier waarop ze de consequenties van haar besluit accepteert. Ze neemt ontslag en krijgt daarom geen vertrekvergoeding. Bovendien ziet ze af van de variabele vergoeding over 2012 waar ze contractueel nog recht op zou hebben.

Nu wil ik mevrouw Smits hiermee niet direct de status van weldoener geven maar in de wereld van topbestuurders, waar het normaal is dat je bij vertrek al je pijlen richt op een zo hoog mogelijke financiële afkoopsom en waarin je vooral geen verantwoordelijkheid neemt voor je daden en je besluiten als leider, verdient elk sprankje hoop op een ander gedrag een aanmoedigend applaus. Het is daarbij opvallend dat het eerste signaal dat er iets lijkt te veranderen in het morele besef van onze leiders van een vrouw komt. Mevrouw Smits neemt een standpunt in dat afwijkend is van de algemeen geaccepteerde norm dat je er uit moet halen wat er in zit voor jezelf. In die zin is zij een leider met in ieder geval op dit gebied een eigen visie.

Voordat nu de heer Rijkman Groenink ( What’s in the name?) ten tonele verschijnt, wil ik eerst  de psychologie even aan het woord laten over het begrip narcisme. Maar wees niet bang. Ik kom weer terug op de hoofdweg.

Een narcist heeft op het eerste gezicht een sterk gevoel van eigenwaarde en straalt zelfvertrouwen uit. Dat zijn ook belangrijke eigenschappen voor een leider. Een beetje narcist zijn is volgens Manfred Kets de Vries – hoogleraar leiderschap in Fontainebleau – voor een leider dan ook geen probleem zolang je maar over voldoende zelfkennis beschikt. Maar als dat zelfinzicht ontbreekt dan kunnen er grote problemen ontstaan. Want vreemd genoeg hebben narcisten, meestal onbewust, een laag zelfbeeld en compenseren dat door zich beter of belangrijker te beschouwen dan anderen. Daarbij zoeken ze in hun omgeving constant bevestiging van hun grootsheid. Behalve de dagelijkse basisbehoefte aan eten, drinken en een dak boven je hoofd heeft de narcist ook zijn dagelijkse waardering nodig. En dan ben je als narcist toch blij als je een leidersrol hebt. Want dan omring je jezelf gewoon met mensen die je naar de mond praten en die je de hemel in prijzen. En je zorgt ervoor dat je maatschappelijk aanzien krijgt. In de vorm van macht, geld of sociaal aanzien. Ten koste van wat maakt niet uit. Trouwens als doorgeslagen en geslaagde narcist heb je dat toch niet meer in de gaten want jouw omgeving bestaat dan alleen maar uit fans. Grootheidswaanzin is dan ook een van de belangrijkste kenmerken van extreem narcisme. Net als meedogenloosheid naar mensen die durven te twijfelen aan de grootsheid van jouw leiderschap.

Tot zover deze aanloop naar een poging tot een antwoord op jouw vraag hoe het mogelijk was dat Rijkman Groenink in staat is geweest om met zijn visie een groots bedrijf ten gronde te richten. Want dat strookt niet met de drie kenmerken van goed leiderschap: een gedragen visie, de juiste man of vrouw op de juiste plaats en duidelijke structuren en bedrijfsprocessen.  Maar dat strookt wel Gerard.  Groenink had wel een visie, maar geen gedragen visie. Zijn visie bestond uit het willen vergroten van de aandeelhouderswaarde. Een visie die alleen werd gedragen door de aandeelhouders en door hemzelf. Zijn behoefte aan aanzien bij de aandeelhouders maakte hem blind voor de consequenties. Over de ruggen van medewerkers, klanten en de bedrijfshuishoudportemonnee van de bank heeft hij jarenlang zijn junkfood aan waardering binnengehaald. En als leider met, laat ik me voorzichtig uitdrukken, narcistische trekjes kon hij zich ook niet voorstellen dat hij zelf een belangrijke oorzaak was van de ontstane ellende. Dus had hij in zijn ogen natuurlijk recht op een vertrekpremie van miljoenen. Over moreel besef gesproken! Laat mij dan maar als tegenwicht extra hard klappen voor het gedrag van mevrouw Smits.

Maar dit soort leiderschap komt toch alleen voor bij topmanagers? Wat moeten wij als ondernemer en leider in onze bedrijven met deze kennis? Alert zijn op de symptomen zou ik zeggen. Narcisme kom je overal tegen. Natuurlijk is een zekere mate van narcisme gezond. Maar wanneer dit doorslaat en extreme vormen aanneemt komen we uit bij kenmerken als egoïsme, egocentrisme, opgeblazenheid, gebrek aan empathie, grootheidswaanzin en het negeren van grenzen. In deze vorm kan narcisme ernstige schade aanrichten. In elke onderneming.

Groeten

Jan